Trainen met mondkapjes tijdens de coronacrisis; heeft het zin?

–              Jeroen Otter, Bondscoach shorttrack KNSB

Topsport Topics beantwoordt vragen vanuit de topsport. Deze worden gewoonlijk vertrouwelijk behandeld en niet publiekelijk gedeeld. Aangezien deze vraag erg actueel is en ook buiten het topsportkader leeft, heeft Jeroen Otter toestemming verleend vraag en antwoord breder te delen.

Kort antwoord

Gezien het landelijk beleid waarin mondkapjes met medische keurmerken alleen beschikbaar worden gesteld voor bepaalde doelgroepen, zoals de zorg, gaat dit antwoord alleen in op de mondkapjes die door iedereen aangeschaft en gebruikt kunnen worden.

Onderzoek naar de bescherming van niet-medische mondkapjes tegen de verspreiding van het SARS-CoV-2 virus, ook wel het coronavirus, is zeer beperkt. Dat betekent niet per se dat mondkapjes niet werken, maar het is nog onvoldoende onderzocht. Studies die wél beschikbaar zijn, over de beschermende werking van niet-medische mondkapjes in het algemeen en bij andere virussen, zijn niet overtuigend. Daarnaast spannen shorttrackers zich tijdens een training behoorlijk in, waarbij ze krachtig ademen. In deze situatie lijkt de effectiviteit van mondkapjes te verminderen. Desalniettemin kunnen sporters ervoor kiezen mondkapjes te gebruiken. Ze houden speekseldruppeltjes en de kleinere aerosolen namelijk wel gedeeltelijk tegen. Daarnaast lijkt het dragen van een mondkapje geen kwaad te kunnen, al zullen sporters er naar alle waarschijnlijkheid wel moeilijker door ademen. Bij het dragen van mondkapjes is goed gebruik essentieel en blijft het belangrijk om andere maatregelen, zoals niet trainen bij verkoudheidsklachten, na te leven.

Uitgebreid antwoord

Er is weinig bewijs dat niet-medische mondkapjes goed werken tegen de verspreiding van het SARS-CoV-2 virus, ook wel het coronavirus. Dat betekent niet per se dat ze niet werken, maar het is nog niet voldoende onderzocht. Wel zijn er studies bekend over de bescherming door niet-medische mondkapjes tegen virussen in het algemeen. Hiervan zijn de resultaten niet overtuigend.

Het coronavirus verspreidt zich voornamelijk via de lucht, door speekseldruppeltjes die ontstaan bij uitademen, hoesten en niezen. Maar het virus verspreidt zich mogelijk ook via veel kleinere delen, de zogeheten aerosolen ^[13]. Druppeltjes dalen gewoonlijk snel neer, maar aerosolen kunnen soms langere tijd en op enkele meters van de verspreider in de lucht blijven hangen ^[13].

Uit een computersimulatie blijkt bovendien dat bij sporters niet alleen de aerosolen, maar mogelijk ook de druppeltjes in de lucht blijven hangen. Dit komt doordat voorwaarts bewegende sporters de lucht achter zich in beweging brengen. Deze bewegende lucht voorkomt dat de druppeltjes neerdalen. In het geval van wielrenners, die met een hoge snelheid voorwaarts bewegen, blijven de uitgeademde speekseldruppeltjes zo mogelijk tot wel twintig meter achter de wielrenners in de lucht hangen. Gezien de hoge snelheid die shorttrackers behalen, zou dit ook voor hen kunnen gelden. Trainen met maskers zou hier in theorie een uitkomst in kunnen bieden, maar zoals gezegd heerst over de effectiviteit hiervan helaas veel onzekerheid.

Verschillende soorten mondkapjes

Er zijn veel verschillende soorten mondkapjes. In de zorg worden mondkapjes gebruikt met een officieel keurmerk, zoals de NP95, FFP2 en FFP3 mondkapjes. Deze mondkapjes zijn uitgebreid getest op hun filterend vermogen en houden speekseldruppels en zeer kleine aerosolen grotendeels tegen. Deze mondkapjes zijn op dit moment alleen voor bepaalde groepen beschikbaar. De chirurgische mondkapjes, zoals we bijvoorbeeld kennen van de tandarts, kunnen wel door iedereen aangeschaft en gedragen worden. Hetzelfde geldt voor stoffen mondkapjes. Aangezien alleen deze laatste twee typen mondkapjes door sporters ingezet kunnen worden, gaat het antwoord alleen hierop verder in. 

De effectiviteit van mondkapjes bij corona

Er is slechts één zeer kleine studie bekend waarbij de effectiviteit van mondkapjes met betrekking tot het SARS-CoV-2 virus getest is ^[1]. Hierbij werd onderzocht in hoeverre een mondkapje gedragen door een besmette patiënt de verspreiding van het virus naar de omgeving vermindert, de zogeheten uitwaartse transmissie. Aan het onderzoek deden slechts vier besmette personen mee. Hen werd gevraagd vijf keer te hoesten richting een petrischaaltje dat de uitgehoeste druppeltjes en aerosolen opving op een afstand van twintig centimeter. Dit deden de proefpersonen in drie condities: zonder een masker te dragen, met een chirurgisch mondkapje en met een dubbel gelaagd katoenen mondkapje. In alle gevallen kwam er virus op het petrischaaltje terecht. Of de hoeveelheid in de drie condities ook verschilde is vanwege de kleine doelgroep niet statistisch hard te maken.

Naast de kleine doelgroep zijn er nog wat haken en ogen aan deze studie. Zo werd er meer virus aangetroffen aan de buitenkant van de maskers dan aan de binnenkant. De onderzoekers konden dit niet verklaren. Daarnaast zegt dit onderzoek niks over de verspreiding van het virus over een grotere afstand dan twintig centimeter. Ook zegt het niks over de effectiviteit van mondkapjes bij asymptomatische of niet hoestende patiënten. Tot slot blijft onbekend of een mondkapje een gezond persoon ook bescherming biedt tegen virusdeeltjes uit de omgeving, de zogeheten inwaartse transmissie. Uitgebreider onderzoek naar het nut van mondkapjes bij het coronavirus is op dit moment wel gaande, dus wellicht is er binnenkort meer bekend.

De effectiviteit van mondkapjes in het algemeen

De beschermende werking van mondkapjes tegen verschillende virussen is onderzocht, met name tegen het griepvirus. De onderzoeksresultaten wijzen hierbij niet allemaal dezelfde kant uit en zijn daarnaast niet zomaar te vertalen naar het huidige coronavirus. In hoeverre een masker een virus tegenhoudt, is namelijk voor een groot deel afhankelijk van de grootte van de besmette deeltjes. In het geval van het huidige coronavirus is die grootte nog onbekend.

Er zijn ook studies gedaan naar de filterende werking van mondkapjes in het algemeen; hoeveel deeltjes van welke grootte worden doorgelaten? Hiermee kan de werking van verschillende mondkapjes worden vergeleken.

Chirurgische mondkapjes

Uit een uitgebreide overzichtsstudie naar mondkapjes in de zorg blijkt het filterend vermogen van chirurgische mondkapjes erg wisselend. Zowel inwaarts als uitwaarts bleek de hoeveelheid doorgelaten aerosolen erg te variëren ^[5].

Een andere overzichtsstudie keek naar de effectiviteit van chirurgische mondkapjes in de preventie van verschillende virussen, waaronder het griepvirus ^[9]. Hieruit bleek dat chirurgische mondkapjes net zo goed werken als de voor gebruik in het ziekenhuis goedgekeurde N95 maskers.

In een thuissituatie blijken mondkapjes er echter niet voor te zorgen dat minder gezinsleden besmet raken met het griepvirus ^[2-4]. Alleen als de mondkapjes door alle gezinsleden gedragen worden binnen 36 uur na uiting van de eerste symptomen van een gezinslid is er mogelijk een effect, maar studieresultaten spreken elkaar hierin tegen ^[3,4].

Mocht dit effect daadwerkelijk gelden, dan is nog maar de vraag of dit ook geldt voor het SARS-CoV-2 virus. De verspreiding van het griepvirus vindt namelijk voornamelijk plaats via virusdeeltjes groter dan 10 µm ^[12]. Hoewel de mondkapjes deze deeltjes mogelijk tegenhouden, blijken ze veel kleinere deeltjes niet tegen te houden^[8,10]. Deeltjes zo klein als 0,04 µm kunnen chirurgische mondkapjes nog passeren ^[8]. Hoe groot de deeltjes van het SARS-CoV-2 virus zijn, is zoals gezegd onbekend, maar de deeltjes van het SARS-CoV-1 virus zijn 0.08 tot 0.14 μm ^[7]. Bovendien blijkt een masker meer deeltjes door te laten wanneer iemand krachtiger ademt. Chirurgische mondkapjes laten 20% meer aerosolen door bij een luchtbeweging met een kracht zoals de ademhaling bij een matige inspanning, dan bij rustademhaling ^[6]. Voor zware inspanning ligt dit mogelijk nog hoger.

Stoffen mondkapjes

Er bestaan ook stoffen mondmaskers. Deze zijn te koop of kunnen zelf worden gemaakt. Uit onderzoek naar verschillende materialen blijkt dat stoffen maskers, afhankelijk van de samenstelling, hele kleine deeltjes grotendeels tegen kunnen houden ^[6]. Zo presteerden mondkapjes met twee lagen dicht geweven katoen (600 draadjes per inch) erg goed. Deze hielden gemiddeld 82% van de deeltjes met een grootte van 0,01 tot 0,3 μm tegen, en 99,5% van de grotere deeltjes (0,3 tot 6 μm). Dit gold bij een luchtbeweging die te vergelijken is met een rustademhaling. Twee lagen licht geweven katoen (80 draadjes per inch), zoals vaak gebruikt bij zelfgemaakte maskers, hielden een stuk minder tegen; minder dan 50% van de deeltjes.

Bij deze bevindingen moeten een aantal kanttekeningen geplaatst worden. Allereerst zijn deze testen in het lab uitgevoerd, met een perfecte aansluiting van het masker. De aansluiting van een masker bepaalt in zeer grote mate de effectiviteit ^[6]. Wanneer een niet perfecte aansluiting werd nagebootst door een klein gaatje te maken ter grootte van 1% van het oppervlak van het mondkapje, werd de filterende werking van de mondkapjes meer dan 50% minder effectief ^[6]. Of dit een goede weerspiegeling geeft van een praktijksituatie waarbij een masker niet goed aansluit is onbekend.

Een tweede kanttekening is dat in deze studie twee ademsnelheden zijn nagebootst, namelijk bij rust en bij matige inspanning. Bovengenoemde getallen laten de effectiviteit zien bij een (nagebootste) rustademhaling. Wanneer de ademhaling van een matige inspanning werd nagebootst, dan daalde de effectiviteit aanzienlijk. Voor intensieve inspanning, zoals bij shorttrack, zal die naar verwachting nog lager zijn. Daarnaast wordt het bij zware inspanning ook onaangenamer om door een mondkapje te ademen. In deze studie bleek de weerstand bij rust laag, en kon er dus goed door het mondkapje geademd worden, maar bij de (nagebootste) matige inspanning liep deze, zoals verwacht, op.

Ten derde werd er in deze studie alleen naar de inwaartse transmissie gekeken, dus vanuit de omgeving naar de drager. Voor mondkapjes met twee lagen van hetzelfde materiaal, zoals het eerder besproken katoen, zal de uitwaartse transmissie vermoedelijk hetzelfde zijn als de inwaartse.

Tot slot is belangrijk om in acht te nemen dat stoffen maskers niet waterdicht zijn. Ze kunnen grotere speekseldruppeltjes dus juist vasthouden en zo besmet raken en een bron van infectie worden ^[14].

In de (sport)praktijk

Hoewel het nut van niet-medische mondkapjes tegen de verspreiding van het SARS-CoV-2 virus dus helemaal niet duidelijk is, en de sportsituatie de effectiviteit niet ten goede lijkt te komen, kunnen sporters er toch voor kiezen mondkapjes te gebruiken. Ze houden speekseldruppeltjes en aerosolen namelijk wel gedeeltelijk tegen, dus wellicht verkleint dit het risico op verspreiding enigszins. Daarnaast lijkt het dragen van een mondkapje geen kwaad te kunnen, behalve het ongemak van een moeizamere ademhaling.

Als een sporter een mondkapje wil gebruiken is het essentieel dit goed te doen. Belangrijk is dat het mondkapje goed aansluit ^[6] en dat de mondkapjes na de training niet blijven rondslingeren, omdat ze een bron van infectie kunnen zijn door eventuele besmette speekseldruppeltjes ^[14].

Daarnaast is het belangrijk dat sporters de handen wassen met water en zeep voor en na het opzetten van het mondkapje, en dat ze het mondkapje enkel bij de elastieken aanraken. Ook aanraken van het gezicht moet vermeden worden. Een chirurgisch mondkapje dient na gebruik weggegooid te worden. Een stoffen mondkapje dient na ieder gebruik op zestig graden op een volledig wasprogramma gewassen te worden, met wasmiddel, maar zonder wasverzachter. Meer informatie over goed gebruik van mondkapjes is te lezen op de site van de rijksoverheid ^[11].

Tot slot betekent het gebruik van een mondkapje niet dat andere maatregelen versoepeld kunnen worden. Zo blijft het bijvoorbeeld belangrijk dat shorttrackers voldoende afstand houden en niet komen trainen wanneer ze verkoudheidsklachten of keelpijn hebben, of wanneer ze niezen of hoesten.

Naar aanleiding van dit artikel was Inge van Schouwenburg te horen bij Stax&Toine op NPO radio 1: Je luistert het fragment hier terug.